Po raz kolejny zirytowała mnie bezmyślna Nowomoda na Zioła. Kilka lat temu oberwało się Czystkowi a w tym roku prym wiedzie Gojnik. Postanowiłem zatem przybliżyć wam nieco tą grupę ziół bo niestety nie jest to jeden gatunek.

Sideritis – jest rodzajem skupiającym gatunki roślin kwitnących tradycyjnie stosowanych jako aromatyczna herbata ziołowa zwana Herbą Górską (Mountain Tea). Występują one obficie w regionie Morza Śródziemnego, na Bałkanach i Półwyspie Iberyjskim, także można je znaleźć w Europie Środkowej oraz Azji Zachodniej.

W rodzaju tym niektórzy botanicy klasyfikują ponad 300 gatunków my jednak skupimy się na tych najpopularniejszych

• Sideritis barbellata – endemiczny dla wysp Kanaryjskich
• Sideritis candicans – endemiczny dla wysp Madeira, Bugio i Porto Santo
• Sideritis cypria – endemiczny dla Cypru
• Sideritis euboea – endemiczna dla wyspy Eubea
• Sideritis hyssopifoli – występujący w górach Półwyspu Iberyjskiego
• Sideritis lanata – natywny dla Półwyspu Bałkańskiego i Azji mniejszej
• Sideritis leucantha – występujący w południowo-wschodniej Hiszpanii
• Sideritis montana – występujący w północno-zachodnich Chinach i zachodniej części Himalajów
• Sideritis purpurea – występujący w zachodniej Grecji, wyspach Jońskich i na Krecie
• Sideritis raeseri – występujący w górach Tomori w Albanii
• Sideritis remota – występujący we wschodniej części Morza Śródziemnego często klasyfikowany jako Sideritis montana ssp. remota
• Sideritis romana – występujący w całym rejonie Mozra Śródziemnego
• Sideritis scardica – znany jako Pirin oraz Olympus Tea z racji występowania w górach Piryn i w masywie Olimpu
• Sideritis syriaca – syn. Sideritis cretica, Sideritis boissieri, występujący na Krecie i popularnie zwany tam Μαλοτήρα
• Sideritis theezans – syn. Sideritis clandestina ssp. clandestina, występujący na półwyspie Peloponeskim w paśmie gór Taygetos

Teraz nieco historii

Rodzaj Sideritis znany był już starożytnym Grekom. W starożytności nazwa Sideritis była ogólnym odniesieniem do ziół zdolnych do leczenia ran zadanych żelazną bronią podczas bitew. Nazwa „sideritis” pochodzi od greckiego słowa oznaczającego żelazo „σίδηρος”’ z racji podstawowego stosowania go dla leczenia ran zadanych bronią żelazną. Już Dioscorides zalecał żołnierzom napar ziołowy jako „wzmacniający i niosący pomoc pozwalającą leczyć się szybciej i pełniej”.

Tradycja

Napary z Gojnika są nazywane na różne sposoby, ale najpowszechniej znane jako Herbata Górska – Tsai Tou Vounou (Τσάι Του Βουνού – dosłownie herbata z gór) z racji występowania niektórych gatunków na terenach górskich. Na Krecie, pod panowaniem weneckim napój zyskał popularną do dziś nazwę Malotira (μαλοτήρα), która wywodzi się z języka włoskiego: malo (dolegliwość, choroba) tirare (wyciągać).

Podobnie jak Kreta, prawie każdy region Grecji ma swoją własną nazwę np. Olympus Tea, Parnassos Tea etc. W Turcji spotkacie się z nazwą Adaçayı, w Albanii Çaj Mali., w Bułgarii Мурсалски чай i Пирински чай, w Macedonii Планински чај a w pozostałych krajach byłej Jugosławii Sharpla-ninsi chaj. Najpopularniejsza angielska nazwa to Shepherd’s Tea (Herbata Pasterska) powstała od zwyczaju używania gatunków Sideritis przez greckich pasterzy przyrządzania herbaty, gdy doglądali swoich stad podczas wypasu w górach. Rzeczywiście, gatunki Sideritis to przyjemne ziołowe środki jednak nie jako napój lecz remedium na różne dolegliwości układu oddechowego także na dolegliwości przewodu pokarmowego.

Rośliny te są bardzo popularne na całym Półwyspie Bałkańskim. Są wykorzystywane nie tylko do przyrządzania herbat lecz ze względu na ich silne właściwości aromatyczne także w kuchni. Zioła zwykle przygotowuje się na drodze wywaru, gotując krótko łodygi, liście i kwiaty w garnku z wodą, a następnie często dodaje miodu i cytryny. Gojnik tradycyjnie jest stosowany w celu wspomagania trawienia, wzmocnienia układu odpornościowego, tłumienia przeziębienia, grypy i infekcji wirusowych, alergii i duszności, przekrwienia zatok, leczenia astmy i rozedmy płuc, zapalenia oskrzeli a nawet bólu i łagodnego niepokoju. Badania przeprowadzone w wielu bałkańskich ośrodkach potwierdzają zastosowanie zioła w zapobieganiu przeziębieniom, grypie i powstawaniu alergii, jako środek wspomagający w leczeniu stanów zapalnych i w zapobieganiu anemii.

Nieco odmiennie sprawa ma się szczególnie w Bułgarii gdzie Gojnik najczęściej stosowany jest jako odwar – gotowanie 20-30 minut na wolnym ogniu po czym po odfiltrowaniu jest on spożywany przez cały dzień, często wraz z kieliszkiem wina. W tradycji bałkańskiej taki napój ma zdolność niwelowania problemów z drogami moczowymi szczególnie w usuwaniu złogów.

Na całym Półwyspie Bałkańskim oraz w części wschodniej Morza Śródziemnego i regionach przyległych zioło tradycyjne stosowany jest także w celu zapobiegania problemom związanym z podeszłym wiekiem. Badania prowadzone w wielu ośrodkach z użyciem perkolatorowych wyciągów etanolowych potwierdziły znaczące hamowanie wytwarzania amyloidogennego prekursora białka jak i samą produkcję amyloidu oraz redukcję blaszek i splątków amyloidu w mózgu. Stąd od kilkunastu lat Gojnik jest na celowniku wielu ośrodków badających przydatność zioła w leczeniu choroby Alzheimera. Co więcej – zaobserwowano, ze alkoholowe wyciągi z zioła w stopniu znaczącym hamują wychwyt serotoniny, noradrenaliny i dopaminy w połączeniach synaptycznych. Być może fakt ten pozwoli w przyszłości na zastosowanie zioła także w leczeniu choroby Parkinsona. Reasumując – ta postać produktów wykonywanych z Gojnika (niskoprocentowe wyciągi alkoholowe do 20%) w codziennym życiu poprawiają zdolności poznawcze, pamięć u zdrowych jak również poprawę życiowego komfortu pacjentów z demencją.

Inaczej sprawa się ma kiedy w grę wchodzą silne nalewki – wówczas ekstrakcji ulegają substancje o silnych właściwościach przeciwdrobno-ustrojowych, ochronnych względem układu sercowo-naczyniowego a także wykazujące właściwości przeciwnowotworowe (ZAPOBIEGAJĄCE POWSTAWANIU KOMÓREK NOWOTWOROWYCH). Niestety na razie są toi badania wyłącznie in-vitro.

Ekstrakty alkoholowe wykazują także bardzo silne właściwości przeciwdrobnoustrojowe względem wielu opornych patogenów np.:

• Enterococcus faecalis
• Escherichia coli
• Corynebacterium pseudotuberculosis
• Haemophilus sp.
• Klebsiella pneumoniae
• Micrococcus luteus
• Moraxella catarrhalis
• Pseudomonas aeruginosa
• Staphylococcus aureus i metycylino oporny Staphylococcus aureus MRSA
• Staphylococcus epidermidis
• Streptococcus canis
• Streptococcus pyogenes

a także

• Candida albicans

Zatem naleweczki w umiarkowanym użyciu są dopiero środkami prewencyjnymi chroniącymi przed chorobami serca oraz powstawaniu guzów i zmian nowotworowych.

Dla celów terapeutycznych można samodzielnie wykonać je z dostępnego w Polsce surowca suszonego w proporcji 1:5 używając nisko procentowego alkoholu (20-30%) przez standardowy czas maceracji tj dwóch tygodni.

Są również dostępne w handlu produkty bałkańskich firm lecz sa to tzw nalewki perkolatorowe i wówczas dawkowanie jest odmienne: 30÷40 kropli trzy razy dziennie na kwadrans przed posiłkiem podane 100 ml wody.

Najważniejsze – we wszystkich źródłach dla Gojnika i jego przetworów istnieje kardynalna zasada:

NIE STOSOWAĆ U DZIECI I MŁODZIEŻY PONIŻEJ 18 ROKU ŻYCIA

Teraz odrobina dla dla tych bardziej ciekawskich. Najdokładniej przez naukę są zbadane Sideritis clandestina, Sideritis raeseri, Sideritis scardica oraz Sideritis syriaca. Na ich podstawie można przedstawić pełen wachlarz dobroci występujących w ziole. Są to:

• Diterpeny – w tym izolinearol, leucanthol, siderol, sideroxol, epoxysiderol oraz eubol
• Sesquiterpeny
• Flavonoidy – w tym hypolaetina, izoscutellareina, apigenina, luteolina
• Triterpenes
• Kumaryny
• Sterole – w tym kampesterol, stigmasterol i β-sitosterol
• Fenylpropanoidy – w tym kwas hydroksycynamonowy , Fenyloetanoidy
• Minerały: K, Ca, Mg, P, Fe, Al, Na oraz mikroelementy: Zn, Mn, B, Ba, Cu, Sr, Li, Ni, Cr, Co a także niestety toksyczne Cd, Pb, As

Zainteresowani głębszym poznaniem zioła mogą zajrzeć także do innych monografii:
https://rozanski.li/3709/
http://ziolazodleglychkrain.blogspot.com/2014/06/sideritis-scardica-gojnik-scardica.html